ՀԱՅ ՄԻՏՔՆ ՈՒ ՀՈ­ԳԻՆ ՕՏԱՐ ԵՐԿՆ­ՔԻ ՏԱԿ

ԹԱ­ԹՈՒԼ ՍՈ­ՆԵՆՑ-ՓԱ­ՓԱԶ­ԵԱՆ

Ինչ­քա՜ն շուտ ան­ցան հա­մայն մարդ­կու­թիւնը ցնցող, անն­կա­րագ­րե­լի նախ­ճիր­նե­րով աշ­խար­հը այ­լա­կեր­պած մօտ տա­սը տաս­նամ­եակ­նե­րը, որոնք ար­դէն իսկ հաս­ցու­ցած են մեզ Մեծ Եղեռ­նի հա­րիւ­րամ­եա­կին սե­մին: Հա­յաս­պա­նու­թեան այդ ան­նա­խըն­թաց ոճի­րը, որ աշ­խար­հով մէկ ցրեց մարդ­կա­յին ստեղ­ծա­գործ մտքին մի քա­նի հա­զա­րամ­եակ յա­մա­ռօ­րէ՛ն ծա­ռա­յած ազ­գի մը տա­րա­բախտ զա­ւակ­նե­րը – մա­հաս­փիւռ ոճիր մը, որ մի­ա­ժա­մա­նակ ծնունդ տուաւ մե­րօր­եայ, վե­րապ­րու­մի ան­դո­հան­գով տա­ռա­պող, հայ սփիւռ­քին:

Յե­տա­դարձ ակ­նարկ­նե­րու շա­րա­նը մեզ կը տա­նի ետ, դէ­պի նա­խա-Եղեռն­եան ոս­տան­նե­րը` ուր հայ ժո­ղո­վուր­դը, որ­պէս եր­կու յե­տամ­նաց կայս­րու­թիւն­նե­րու եր­կա­րամ­եայ շի­նա­րար բաղ­կա­ցու­ցիչ տարր , հա­կա­ռա՛կ բռնա­տի­րա­կան բիրտ սեղ­մում­նե­րու, կեր­տե՛ց իր մշա­կու­թա­յին եւ ըն­կե­րա­յին վե­րած­նուն­դը եւ մտաւ քսա­նե­րորդ դա­րու քա­ղա­քա­կան կրկէս` ան­կաշ­կա՛նդ ազ­գա­յին լի­նե­լիու­թեան իր տես­լա­կա­նով — ան­հա­սա­նե­լի թուող երազ մը` որ զինք տա­րաւ յաղ­թա­նակ­նե­րու եւ դա­ժան պար­տու­թիւն­նե­րու գա­գաթ­ներն ու ան­դունդ­նե­րը:

Եղեռ­նի տա­ռա­պա­լից եր­կուն­քին առաջ­նա­հերթ ծնունդ­ներ` Մի­ջին Արե­ւել­քի մեր գաղ­թօ­ճախ­նե­րը — մօ­տիկ անց­եա­լին դեռ ծաղ­կող ոս­տան­ներ — այ­սօր նօս­րա­ցած շար­քե­րով, իրենց եր­կար ու բե­ղուն անց­եա­լի յու­շե­րով կ՛ապ­րին: Յի­սու­նա­կան ու վաթ­սու­նա­կան թուա­կան­նե­րու այ­սօ՛ր իսկ շա­րու­նա­կուող ար­տա­գաղ­թե­րու ճամ­բով մայր հայ­րե­նի­քէն հե­ռա­ցող բազ­մու­թիւն­նե­րու կող­քին, անոնք տուին եւ կու­տան այ­սօ՛ր իրենց ար­մա­տա­խիլ ար­գա­սի­քը` մեր­ուե­լով Արեւ­մուտ­քի եւ Ռու­սաս­տա­նի հին թէ նոր գաղ­թօ­ճախ­նե­րու հետ:

Քսա­նը­մէ­կե­րորդ դա­րու սան­ձար­ձակ դրա­մա­տի­րա­կան մար­դա­կեր կեն­ցա­ղին յա­տուկ սրնթաց աշ­խա­տե­լա­ձե­ւով, հայ­րե­նա­խոյս այս նո­րեկ­նե­րը գոր­ծի ան­ցան ու կ՛անց­նին Սփիւռ­քի գու­նատ ծա­ռը մեր հի­նա­ւուրց մշա­կոյ­թին մշտա­դա­լար աւի­շով պատ­ուաս­տե­լու պատ­րան­քով: Ամու՛ր կը թուին ըլ­լալ ար­տաք­նա­պէս հա­ստա­բուն այդ ծա­ռին ար­մատ­նե­րը. ար­դա­րեւ, անոր ար­գա­սի­քին նմոյշ­ներն են սփիւռ­քա­հայ մշա­կոյ­թի ու գրա­կա­նու­թեան ար­ձա­գանգ հան­դի­սա­ցած, ներ­կա­յիս օր ըստ օրէ տժգու­նող բազ­մա­լե­զու օրա­թեր­թերն ու այ­լա­զան հան­դէս­նե­րը, ծնող, ծաղ­կող ու պտղա­բե­րե­լէ առաջ թա­ռա­մող ու­սում­նա­րան­ներն ու մշա­կու­թա­յին տա­տա­նուող հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը:

Կաս­կած չկայ, թէ ժո­ղո­վուր­դի մը ազ­գա­յին հարս­տու­թիւն­նե­րէն ամե­նա­թան­կա­գի­նը մայ­րե­նի լե­զուն է: Փոքր է թիւը այն ազ­գե­րուն որոնք, Հա­յոց նման, ու­նին իրենց իւ­րա­յա­տուկ լե­զուն ու այ­բու­բե­նը: Եւ­րո­պա­յի, Ամե­րի­կա­նե­րու, Ափ­րի­կէի եւ այլ ցա­մա­քա­մա­սե­րու այ­լա­զան ազ­գու­թիւն­նե­րը, մե­ծաւ մա­սամբ, կը գոր­ծա­ծեն լա­տի­նա­կան կամ արա­բա­կան տա­ռե­րը, յա­ճախ եւ նո՛յն լե­զուն` փոքր տար­բե­րու­թիւն­նե­րով. Ֆրան­սե­րէ­նը, Սպա­նե­րէնն ու, մա­նա­ւա՛նդ, Անգ­լե­րէ­նը այ­սօր կը գոր­ծած­ուին որ­պէս մա՛յր լե­զու բազ­մա­թիւ ցե­ղա­յին ու մշա­կու­թա­յին խոր տար­բե­րու­թիւն­ներ ցու­ցա­բե­րող ժո­ղո­վուրդ­նե­րու կող­մէ: Որ­քա՛ն ալ ան­կախ ու տար­բեր ու­րիշ­նե­րէ, առա՛նց հա­րա­զատ լեզ­ուի, դժուա՛ր թէ այդ ժո­ղո­վուրդ­նե­րը կա­րե­նան ու­նե­նալ ա՛յն տոհ­մա­յին իւ­րա­յա­տուկ ինք­նա­գի­տակ­ցու­թիւնն ու նե­րաշ­խար­հը որ ու­նին հա­յե­րը, յոյ­նե­րը, վրա­ցի­նե­րը, հրէ­ա­ներն ու սա­կա­ւա­թիւ այլ ազ­գեր` իրենց բնո­րոշ լե­զուով ու տա­ռե­րով:

Լե­զուն ու տա­ռը ո՛չ միայն խօսք են ու գրա­կա­նու­թիւն այլ նա­եւ երգ ու երաժշ­տու­թիւն, քան­դակ, նկար ու ճար­տա­րա­պե­տու­թիւն. ազ­գի մը հո­գե­կան ու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան դի­մա­գի­ծը — ա՛յն ինչ որ ազ­գա­յին մշա­կոյթ կը կո­չենք — ծնունդ կ՛առ­նէ ու կը զար­գա­նայ հայ­րե­նի բնա­վայ­րէն ծնած ու սնած հա­րա­զա՛տ լեզ­ուի հնչիւ­նէն ու պատ­կե­րա­ցու­մէն, ար­տա­սան­ուած բա­ռէն ու քան­դակ­ուած տա­ռէն:

Վտա­րան­դի հա­յու­թեան ներ­կայ աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րած­քը, վե­րոնշ­եալ ար­տա­գաղ­թե­րու որ­պէս ար­դիւնք, հա­սած է օր ըստ օրէ փոք­րա­ցող մեր երկ­րա­գուն­դին գրե­թէ բո­լոր ան­կիւն­նե­րը: Ար­դա­եւ, ինչ­պէս որ իրա­ւացի­օ­րէն կա­րե­լի էր ըսել ԺԹ դա­րու Բրի­տա­նա­կան կայս­րու­թեան պա­րա­գա­յին, այժմ կա­րե­լի է իրա­ւա՛մբ ըսել` թէ ներ­կա­յիս, արե­ւը մար չի՛ մտներ հայ­կա­կա՛ն Սփիւռ­քի տա­րած­քին: Հա­մաշ­խար­հա­յին այս նոր իրադ­րու­թեան սահ­ման­նե­րուն վրայ բա­ցուող ան­ծա­նօթ հո­րի­զոն­նե­րու մար­տահ­րա­ւէ­րը եւ ան­հա­րա­զատ կեն­ցաղ­նե­րու ներ­թա­փան­ցու­մը օտա­րա­նիստ մեր ոս­տան­նե­րուն մշա­կու­թա­յին յա­ճախ դիւ­րա­բեկ ամ­րոց­նե­րէն ներս, նո­րա­նոր պար­տա­ւո­րու­թիւն­ներ կը դնեն մե­րօր­եայ հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան վտիտ ու­սե­րուն: Այս հա­մա­պար­փակ սահ­ման­նե­րը կ՛ընդգր­կեն նա­եւ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թե­նէն ներս ապ­րող ու ստեղ­ծա­գոր­ծող մեր ժո­ղո­վուր­դը` որուն առ­ջեւ ցցուող բազ­մա­թիւ հրա­տապ հար­ցե­րէն մէկն ալ լեզ­ուա­կա՛ն հարցն է. ա՛յն լե­զուն որ այ­սօր մես­րոպ­եան տա­ռե­րով գրուե­լով հան­դերձ կը մե­ղան­չէ մես­րոպ­եան ուղ­ղագ­րու­թեա՛ն դէմ. ա՛յն լե­զուն, որ ամե­նահ­զօր կա­պը պի­տի հան­դի­սա­նար եր­կիր-ար­տեր­կիր մեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ եւ որ այժմ, աւաղ, միայն թարգ­մա­նա­բար կա­րող է երե­ւալ մեր լրատ­ուա­կան ու գրա­կան հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րուն մէջ, բար­դաց­նե­լով հայ լեզ­ուի ու­սուց­ման եւ ըն­կալ­ման հրա­տապ հար­ցը, խո­րաց­նե­լով Հայ­րե­նիք-Սփիւռք խրա­մա­տը` որ ներ­կայ քա­ղա­քա­կան իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րը, սպառ­նա­լով Հա­յաս­տա­նի իրա­ւա­ցի ան­կա­խու­թեան, աւե­լի՛ եւս կը հե­ռաց­նեն հա­մա­հայ­կա­կա՛ն ծրագ­րա­ւո­րում­նե­րու տես­լա­կանն ու կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը:

Սփիւռ­քի հա­յա­տառ մա­մու­լի մի­ա­ւոր­նե­րը, ար­դէն իսկ կը գի­տակ­ցին հա­յա­գի­տու­թեան ու հա­յա­խօ­սու­թեան օր ըստ օրէ աւե­լի շեշ­տուող տժգու­նա­ցու­մը: Նոյն իսկ վեր­ջին յիս­նամ­եա­կին Գա­նա­տա­յի ու Ամե­րի­կա­յի հայ­կա­կան դպրոց­նե­րէն շրջա­նա­ւարտ մի քա­նի սե­րունդ­նե­րը — քիչ բա­ցա­ռու­թիւն­նե­րով — չտուին հայ գի­րով ու գրա­կա­նու­թեամբ հե­տաքրք­րուող ու զբա­ղուող ան­հատ­ներ` որոնց­մով կա­րե­լի ըլ­լար գէթ հա­յե­րէն ըն­թեր­ցող­նե­րու՛ քա­նա­կը պա­հել այս օտար ափե­րուն: Պատ­կե­րը աւե­լի քան տխուր է Եւ­րո­պա­յի տա­րած­քին, իսկ Մի­ջին արե­ւել­քի անց­եալ փայլ­քը հայ մշա­կոյ­թի ան­դաս­տա­նէն ներս` նոյն­պէս կը շա­րու­նա­կէ տժգու­նիլ` դէ­պի արեւ­մուտք ար­տա­գաղ­թի ան­բու­ժե­լի արիւ­նա­հո­սու­թեան հե­տե­ւան­քով:

Այ­սու­հան­դերձ, յու­սալ­քիչ այս հե­ռան­կա­րին վրայ կան նա­եւ լու­սա­ւոր երե­ւոյթ­ներ` յու­սադ­րիչ` իրենց նո­րա­նոր կա­րե­լիու­թիւն­նե­րով: Անժխ­տե­լի է, օրի­նակ, այն հո­գե­փո­խու­թիւնը որ տե­ղի կ՛ու­նե­նայ օտար երկն­քի տակ ծնած ու մեծ­ցաց երի­տա­սարդ­նե­րու մէջ որոնք Հա­յաս­տան այ­ցե­լած են ու կ՛այ­ցե­լեն հա­ղորդ­ուե­լով հայ­րե­նի­քի ու հայ լեզ­ուի առինք­նող իրա­կա­նու­թեան հետ — ո՛չ որ­պէս հի­նուց եկած աւանդ` այլ որ­պէս ներ­կա՛ն ու ապա­գա՛ն ցո­լաց­նող գործ­նա­կան, կեն­սու­նակ ու հա­րա­զատ ինք­նու­թեան ար­տա­յայ­տու­թիւն: Այս երի­տա­սարդ­նե­րուն մէջ, օտա­րին հրա­պոյ­րը, որուն կա­խար­դան­քով ապ­րե­ցան ու գոր­ծե­ցին իրենց տա­րեց­նե­րէն շա­տե­րը, չու­նի՛ այ­լեւս նոյն հմայ­քը: Այս երե­ւոյ­թը, առա­ւել եւս կը շեշ­տէ հայ­րե­նի հո­ղին ու լեզ­ուին ան­փո­խա­րի­նե­լի դե­րը եթէ Սփիւռք եւ Հայ­րե­նիք պի­տի շա­րու­նա­կեն գո­յա­տե­ւել որ­պէս մէ՛կ ազ­գու­թիւն եւ մէ՛կ մշա­կոյթ` հա­րու՛ստ իր անց­եալ ու ներ­կայ տար­բե­րակ­նե­րով — այն­քան ատեն որ անոնք հա­րա­զա՛տ կը մնան իրենց պատ­մա­կան ակուն­քին:

Հայ ինք­նու­թեան յստակ եւ առողջ ըն­կա­լու­մով գօ­տեպնդ­ուած, պա­հե­լով մեր խռո­ված լա­ւա­տե­սու­թիւնը անս­տոյգ ապա­գա­յի հան­դէպ, հա­կա­ռակ բո­լոր խո­չըն­դոտ­նե­րուն, մեր մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւնը եւ անոր ար­ձա­գանգ հան­դի­սա­ցող մեր մա­մուլն ու հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րը պար­տին իրա­տե­սօ­րէ՛ն մօ­տե­նալ մեր ներ­կայ ու ապա­գայ սե­րունդ­նե­րուն հո­գե­կան ու մշա­կու­թա­յին կա­րիք­նե­րուն գո­հաց­ման: Հա­յու­թեան բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նու­թիւնը, դեռ եր­կար ժա­մա­նակ, պի­տի ապ­րի ու գոր­ծէ օտար մշա­կոյթ­նե­րու կող­քին, ջա­նա­լով մի­ա­ժա­մա­նակ պա­հել իր մայ­րե­նի լեզ­ուին զգա­ցա­կան ու գործ­նա­կան գե­րա­կա­յու­թիւնը` որ­պէս սփիւռ­քա­հայ աշ­խար­հաց­րիւ ոս­տան­նե­րու Lingua Franca-ն — միջ-հայ­կա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու ան­փո­խա­րի­նե­լի ու առաջ­նա­հե՛րթ մի­ջո­ցը: Նոյն ատեն, պի­տի չվախ­նանք օտար մշա­կոյթ­նե­րու հետ սեր­տօ­րէն յա­րա­բեր­ուե­լէ. մեր հա­զա­րամ­եակ­ներ կտրած լե­զուն ու մշա­կոյ­թը, վե­րա­նո­րոգ, կրնան ան­վա­խօ­րէն չափ­ուիլ օտար ամե­նա­յա­ռա­ջա­դէմ քա­ղա­քակր­թու­թիւն­նե­րուն հետ: Այդ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու սեր­տաց­ման մէջ, նա­եւ մեծ դեր ու­նի կա­տա­րե­լիք թարգ­մա­նա­կա՛ն գրա­կա­նու­թիւնը, առա­ջին հեր­թին, ծա­նօ­թացն­ելով հայ գրող­ներն ու գրա­կա­նու­թիւնը ո՛չ-հա­յա­խօս հայ թէ օտար հա­սա­րա­կու­թեան, ու­սում­նա­կան կեդ­րոն­նե­րու եւ մա­տե­նա­դա­րան­նե­րու:

Այս ուղ­ղու­թեամբ, Սփիւռ­քի հայ մա­մու­լին ու գրա­կա­նու­թեան ծա­ռա­յող ան­հատ թէ հաս­տա­տու­թիւն – որ­քա՛ն ալ փոք­րա­թիւ կամ անս­ուաղ – հա­ւատ­քի ու յա­մառ ճգնու­թեան իրա­կա­նու­թիւն մըն է որ կը հիմ­նա­ւո­րեն հայ ժո­ղո­վուր­դի ջախ­ջա­խիչ մե­ծա­մաս­նու­թիւնը կազ­մող, վե­րապ­րու­մի ամե­նօր­եայ ան­դո­հան­քով ապ­րող Սփիւռ­քա­հա­յու­թեան ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան մէջ` որ­պէս գրա­ւա­կան` վտա­րան­դի հայ ստեղ­ծա­գործ մտքի կեն­սու­նա­կու­թեան, ու ապա­գայ նո­րա­նոր հո­գե­կա՛ն նուա­ճում­նե­րու կա­րե­լիու­թեան: